سوسن تسلیمی؛ کهن الگوی مادرانگی

عصر فرهنگ؛ مرضیه بهرامی برومند (نویسنده و پژوهشگر حوزه زنان) – بعد از نمایش فیلم «باشو غریبه کوچک» تا مدتها این تحلیل برای بازیگری سوسن تسلیمی مطرح و باب شده بود که این فیلمِ بهرام بیضایی از او یک بازیگر درجه یک و به بیان بعضی ها از او یک اسطوره ساخت. من هم به این گفته معتقدم که جایگاه پر قدرت سوسن تسلیمی را فیلم اسطوره‌ای باشو غریبه ای کوچک مسجل کرد. اگر این فیلم در کارنامه‌اش نبود، او نمی‌توانست به این مرتبه بازیگری در نزد  همگان دست یابد. باشو از سرزمین آتش و خمپاره به سرزمین آب و طبیعت سفر می‌کند، به سرزمین مادرانگی، مادری آرمانی و طبیعت مادر. زبانی وجود ندارد تا ارتباط صورت بگیرد، باشو در دامان مادر اسطوره‌ای در قالب نایی «سوسن تسلیمی» زبان سرزمین مادری اش را می‌آموزد، زبانی که در وجود او بوده ولی او نیاموخته است.نایی به باشو سنگ می پراند و با مهری دوگانه مهر/کین و غریزی این کودک وحشی را لمس می کند. «زمین» از ورای حضور یک «زن» روستایی به نام نایی قرار است باشو را در بطن خود در طبیعت متولد کند. «نایی» تلفظ محلی «ناهید» یا «آناهید» است که در فارسی به معنی «ناآلوده و پاک» است و در اساطیر ایرانی، خدای آناهیتا یا ناهید سرچشمه آبهای روی زمین است. او منبع همه باروری هاست. زن و زمین هر دو نیروی بزرگ باروری و تولد هستند.

به بهانه اشاره مختصر به فیلم باشو غریبه ای کوچک گریزی میزنیم به بازی سوسن تسلیمی و جایگاه بازیگری او

این سوال مطرح می‌شود که چرا سوسن تسلیمی آن‌قدر محبوب هست و جایگاه یک اسطوره را پیدا کرده است؟ تنها بخاطر بازی او در باشوغریبه کوچک؟ محبوبیت او در میان نسلی از افراد و مخاطبین کم سن و سالی هم هست که نه فیلمهایی که او بازی کرده باب طبع آنهاست و نه او را به خوبی می‌شناسند #سوسن_تسلیمی با اینکه چهارتا فیلم بیشتر بازی نکرده و با وجود تئاترهای زیادی که بازی کرده اما فقط تعداد محدودی از افراد امکان دیدن آن تئاترها را در آن دوران داشتند، پس چه میشود انتخاب او به عنوان بهترین بازیگر زن در ایران افتخاری است برای هر مخاطبی که نام او را در لیست خود داشته باشد، در آن فیلمها مگر چه نوع بازی انجام داده که او را آنقدر از دیگر بازیگران جدا ساخته و به او لقب اسطوره بازیگری داده اند؟ یعنی گلاب آدینه و یا گوهر خیراندیش و باقی زنان نابازیگر بودند و فوت آخر بازیگری در دستان او بود؟ و یا بازی در نقش زن کورد و یا بلوچ با زبان و فرهنگ ناآشنا همچون گلشیفته فراهانی در کارنامه خود دارد؟

بازی در نقش زن گیلگ در باشو غریبه ای کوچک که فرهنگ برآمده از ذات خود بوده و آن را بهترین بازی او و زن ایرانی می‌دانند برای او که اصالت گیلکی داشته نقش پر چالشی نبوده است. دقیقاً چه چیزی جایگاه او را آنقدر متفاوت کرده است؟ زن روشنفکری بوده؟ قدرت عجیب بازیگری داشته که در هیچکس نبوده؟ بسیار زیبا بوده؟ صورتی کودکانه و معصوم داشته و اندامی خیره کننده؟ دقیقاً چه چیزی؟

در مورد خانواده تسلیمی چقدر میدانیم؟ پدرش، برادرش و مهمتر از همه مادرش همه اهل تئاتر و بازیگر و در کار سینما بوده‌اند. مادر سوسن، منیر تسلیمی در سال ۱۳۳۴ در ۲۹ سالگی در حین زایمان از دنیا می‌رود، او در پانزده سالگی و در سال ۱۳۲۰ به کارگردانی رضا کمال شهرزاد به روی صحنه می‌رود و در #رشت تئاتر بازی کند و در ۲۱ سالگی با خسرو تسلیمی بازیگر و کارگردان تئاتر ازدواج میکند. مادر سوسن اولین زن در شهر رشت در سال ۱۳۲۰ بوده که بر روی صحنه می‌رود و با افتخار نقش بازی میکند، سوسن در زمان مرگ مادر ۶ سال داشته است، و چه خاطره‌ای از مادر در ذهنش باقی مانده است؟

در سال ۱۳۲۰ چه تعداد از زنان درک و فهم این حضور در صحنه را با خود داشته‌اند که بتوانند به آن جامه عمل پوشانده و بر روی صحنه حاضر شوند؟ در همین زمان کنونی هم هنوز فرهنگ بازیگری برای زنان در جامعه سنتی و مذهبی ایران قابل پذیرش نیست. در ناخودآگاه سوسن در سن ۶ سالگی این حرکت و جنبش تاریخی مادر که او را از زنان اندرونی و فضای بسته خانه جدا می‌سازد، چگونه ثبت و حفظ شده است و از طریق فیلمها و به ویژه فیلم باشو غریبه‌ای کوچک، معنای کهن‌الگوی مادرِ شجاع، ممتاز و طبیعت‌محور را در سرزمین آتش و خمپارۀ جامعه سراسر مردسالار به مخاطب و زنان ناامید که در جستجوی معنای خود هستند منتقل می‌کند. هیچ نیازی به تعداد و فراوانی آمار فیلمهای بدرد نخور در کارنامه کسی نیست تا از او یک اسطوره ساخته شود.

تسلیمی، همه نامهای مردان خانواده خود را زیر سیطره نام خود گردآورده و به آنان از کهن‌الگوی مادرانۀ خود، هویت بخشیده است تا به جایی که با ترک وطن هیچگاه فراموش نشد و از یاد نرفت. به غیر از داشتن شخصیت کاریزماتیک و مسلط که در نقش‌های او دارای استیلا به شخصیت مقابلش است، شانس بازی با کارگردان صاحب سبک و نام چون بهرام بیضایی که درصدد تلاش شناساندن مفاهیم اسطوره و اصالت و هویت ایرانی به ایرانیان را داشته است.